Indeks Samorządności 2024. Bilans dekady 2014–2023
Autor: Fundacja Batorego
Data publikacji: 2024
Tematyka: Administracja publiczna | Samorząd terytorialny
Link źródłowy: kliknij tutaj
Informacja prasowa: kliknij tutaj
Skopiuj link do raportu
Streszczenie
Streszczenie
Dokument „Indeks Samorządności 2024 – Bilans dekady 2014–2023” analizuje zmiany w polskim systemie samorządowym na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat. Wskazuje na postępującą centralizację władzy, która ogranicza autonomię jednostek samorządu terytorialnego (JST). W latach 2014–2023 zauważono spadek samodzielności samorządów w pięciu kluczowych obszarach, w tym szkolnictwie i kulturze, podczas gdy w dziedzinach takich jak transport publiczny i gospodarka odpadami autonomia pozostała na stabilnym poziomie. Nowelizacja prawa dotyczącego planowania przestrzennego w 2023 roku przywróciła część kompetencji gmin, co stanowi pozytywny krok w kierunku zwiększenia ich władztwa planistycznego.
Jednakże, mimo poprawy wskaźnika autonomii finansowej JST, ogólny stan finansowania zadań samorządowych pozostaje niepokojący, co wpływa na realizację inwestycji. Warto również zauważyć, że większość ustaw dotyczących samorządu była przyjmowana bez odpowiedniego uwzględnienia głosu samorządów, co podkreśla ich marginalizację w procesie legislacyjnym. Wskazówki ekspertów sugerują, że silny samorząd jest kluczowy dla stabilności i rozwoju Polski, a konieczne są działania mające na celu wzmocnienie roli JST w kształtowaniu polityki publicznej.
Wnioski
Wnioski
1. Spadek samodzielności samorządów: Raport wskazuje na znaczący spadek samodzielności samorządów w Polsce od 2015 roku, co jest potwierdzone obniżeniem wskaźnika samodzielności z ponad 73 punktów w 2014 roku do niecałych 48 punktów w 2023 roku. Taki trend sugeruje postępującą recentralizację władzy, co może negatywnie wpływać na lokalne zarządzanie i dostosowanie polityk do specyficznych potrzeb społeczności.
2. Ograniczenia w autonomii gmin: Wprowadzenie nowych regulacji dotyczących opieki nad dziećmi do lat 3, które nakładają na gminy obowiązek przyjęcia planu opiekuńczo-wychowawczo-edukacyjnego, ilustruje ograniczenia w autonomii gmin. Choć zmiany te mogą być postrzegane jako kosmetyczne, wskazują na tendencję do centralizacji decyzji, co może ograniczać elastyczność w dostosowywaniu usług do lokalnych potrzeb.
3. Niezależność sądownictwa: Raport podkreśla znaczenie niezależnych organów sądowniczych w ochronie praw samorządów. Wysoka dostępność i zakres niezależnej kontroli konstytucyjności aktów prawnych wpływających na samodzielność samorządów są kluczowe dla zapewnienia, że samorządy mogą skutecznie bronić swoich praw przed ingerencją ze strony władzy centralnej.
4. Wzrost znaczenia finansów lokalnych: Analiza wskaźników dotyczących samodzielności finansowej samorządów wskazuje na potrzebę zwiększenia udziału dochodów własnych w całości dochodów gmin. Wzmacnianie zdolności finansowej samorządów jest niezbędne do zapewnienia ich niezależności i efektywności w realizacji zadań publicznych.
5. Potrzeba reform legislacyjnych: Wnioski z raportu sugerują, że istnieje pilna potrzeba reform w zakresie procedur legislacyjnych, aby umożliwić lepsze uwzględnienie głosu samorządów w procesach decyzyjnych. Eliminacja tzw. „ścieżki poselskiej” mogłaby przyczynić się do większej transparentności i efektywności w legislacji dotyczącej samorządności.
6. Wzmacnianie polityki lokalnej: Raport podkreśla, że silny samorząd jest fundamentem silnej Polski. W związku z tym, konieczne jest podejmowanie działań na rzecz wzmocnienia polityki lokalnej, co może obejmować zarówno wsparcie finansowe, jak i zwiększenie kompetencji samorządów w zakresie podejmowania decyzji dotyczących lokalnych społeczności.
Główne rekomendacje
Główne rekomendacje
1. Wzmocnienie udziału samorządów w procesie legislacyjnym: Należy wprowadzić mechanizmy, które zapewnią obligatoryjne konsultacje projektów ustaw dotyczących samorządów z Komisją Wspólną Rządu i Samorządu Terytorialnego. Umożliwi to lepsze uwzględnienie głosu samorządów w procesie legislacyjnym oraz zwiększy transparentność i odpowiedzialność w podejmowaniu decyzji.
2. Reforma systemu finansowania samorządów: Konieczne jest opracowanie nowego modelu finansowania, który zredukuje uznaniowość w przyznawaniu dotacji i subwencji. Wprowadzenie przejrzystych kryteriów oceny oraz algorytmów obliczania środków własnych samorządów pozwoli na stabilniejsze i bardziej przewidywalne źródła finansowania, co zminimalizuje ryzyko klientelizmu.
3. Zwiększenie autonomii gmin w zakresie ochrony zdrowia: W celu poprawy jakości usług zdrowotnych na poziomie lokalnym, należy przywrócić i wzmocnić samodzielność inwestycyjną gmin. Umożliwi to gminom lepsze dostosowanie usług do lokalnych potrzeb oraz efektywniejsze zarządzanie zasobami.
4. Udoskonalenie procedur planowania przestrzennego: Wprowadzenie obowiązkowego planu ogólnego jako dokumentu planistycznego dla gmin powinno być wspierane przez szkolenia i zasoby dla samorządów. Umożliwi to lepsze przygotowanie gmin do realizacji nowych kryteriów urbanistycznych oraz efektywniejsze angażowanie mieszkańców w procesy konsultacyjne.
5. Wzmocnienie niezależności organów sądowniczych: Należy podjąć działania na rzecz zapewnienia niezależności sądów administracyjnych, które pełnią kluczową rolę w ochronie praw samorządów. Wzmocnienie tej niezależności przyczyni się do lepszej ochrony autonomii samorządów oraz zwiększy zaufanie do systemu prawnego.
6. Edukacja i wsparcie dla samorządów: Wprowadzenie programów edukacyjnych i wsparcia dla pracowników samorządowych w zakresie zarządzania, finansów publicznych oraz prawa administracyjnego. Takie działania pozwolą na podniesienie kompetencji kadry samorządowej, co przełoży się na lepszą jakość usług publicznych oraz efektywność działania gmin.