Indeks Samorządności 2024. Pierwszy pełny rok od zmiany władzy
Autor: Fundacja Batorego
Data publikacji: 04/06/2025
Tematyka: Administracja publiczna | Polityka | Prawo | Samorząd terytorialny
Link źródłowy: kliknij tutaj
Informacja prasowa: kliknij tutaj
Skopiuj link do raportu
Streszczenie
Streszczenie
W latach 2021–2023 zaobserwowano znaczący spadek autonomii lokalnej w Polsce, co budziło obawy o przyszłość samorządu terytorialnego. Rok 2024 przyniósł nadzieje na poprawę, zwłaszcza po utworzeniu nowego parlamentu, który wydawał się bardziej przychylny decentralizacji. Niemniej jednak, badania wykazały, że w zakresie regulacji prawnych nie dokonano istotnych zmian. Wartość Indeksu Samorządności wzrosła, głównie dzięki większemu uwzględnieniu Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego w procesie legislacyjnym, jednak autonomia finansowa gmin uległa pogorszeniu.
W 2024 roku nie nastąpiły znaczące zmiany w nadzorze rządowym nad samorządami, a liczba skarg na rozstrzygnięcia nadzorcze wzrosła, co może świadczyć o większej aktywności samorządów w obronie swojej niezależności. Zmiany w Regulaminie Sejmu, choć obiecujące, nie wprowadziły rozwiązań wzmacniających pozycję samorządów w procesie legislacyjnym. Program Inwestycji Strategicznych, mimo wcześniejszych zapowiedzi, nie przyniósł oczekiwanych reform, a dotacje rządowe nadal były przyznawane w sposób ograniczający dostęp mniejszych wykonawców. W obszarze kultury zauważono brak istotnych zmian w relacjach rząd-samorząd, co podkreśla potrzebę dalszych reform w celu poprawy jakości usług publicznych.
Wnioski
Wnioski
1. Wskaźniki autonomii samorządów terytorialnych w Polsce nie uległy znaczącej poprawie w ostatnich latach, co wskazuje na stagnację w zakresie samodzielności zadaniowej oraz jakości nadzoru ze strony wojewodów. Pomimo zmiany władzy, nie zaobserwowano istotnych postępów w zakresie wzmocnienia pozycji samorządów.
2. Potencjał finansowy samorządów wykazuje tendencję spadkową, co może negatywnie wpływać na ich zdolność do realizacji zadań publicznych. Wartości bazowe wskaźników, takich jak samodzielność dochodowa i struktura transferów, wskazują na ograniczenia w finansowaniu lokalnych inicjatyw.
3. Wprowadzenie regulacji dotyczących dochodów samorządów, które traktują udziały w PIT i CIT jako dochody własne, nie przekłada się na rzeczywistą autonomię finansową. Samorządy wciąż mają ograniczone możliwości kształtowania tych dochodów, co wpływa na ich zdolność do planowania budżetów.
4. Wzrost liczby skarg samorządów na rozstrzygnięcia nadzorcze sugeruje, że jednostki samorządowe stają się coraz bardziej aktywne w korzystaniu z instrumentów ochrony swojej autonomii. Jednakże, nadal istnieją istotne bariery w dostępie do skutecznych środków odwoławczych, co ogranicza ich możliwości obrony przed arbitralnymi decyzjami.
5. Brak transparentności w przyznawaniu funduszy dotacyjnych oraz uznaniowy charakter decyzji dotyczących dofinansowania projektów stanowią poważne wyzwanie dla samorządów. Wprowadzenie bardziej przejrzystych kryteriów oceny wniosków mogłoby poprawić efektywność wydatkowania środków publicznych oraz wspierać lokalną gospodarkę.
6. Zmiany w regulaminie Sejmu, które miały na celu reformę systemu konsultacji społecznych, nie przyniosły oczekiwanych rezultatów w zakresie wzmocnienia pozycji samorządów w procesie legislacyjnym. Włączenie przedstawicieli samorządów w etapy legislacyjne oraz kompleksowa ocena projektów pod kątem ich wpływu na samorządy mogłoby przyczynić się do lepszego uwzględnienia ich potrzeb w polityce krajowej.
Główne rekomendacje
Główne rekomendacje
1. Wprowadzenie Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta (ROP) jako priorytetowej reformy w systemie gospodarki odpadami, co pozwoli na zredukowanie kosztów ponoszonych przez samorządy oraz poprawi efektywność zarządzania odpadami. Niezbędne jest opracowanie konkretnego projektu ustawy, który uwzględni doświadczenia samorządów w tej dziedzinie.
2. Zwiększenie autonomii samorządów poprzez reformę systemu dotacji, która zapewni przejrzystość i równość w przyznawaniu funduszy. Wprowadzenie jasnych kryteriów oceny wniosków oraz mechanizmów odwoławczych pozwoli na eliminację arbitralności w procesie decyzyjnym.
3. Udoskonalenie mechanizmów konsultacji społecznych w procesie legislacyjnym, w tym formalne włączenie przedstawicieli samorządów do etapu prac nad projektami ustaw. Taki krok zwiększy podmiotowość samorządów i umożliwi lepsze dostosowanie regulacji do lokalnych potrzeb.
4. Wprowadzenie regularnych rozliczeń w trakcie realizacji projektów inwestycyjnych, co pozwoli na bieżące monitorowanie postępów oraz efektywności wydatkowania środków publicznych. Taki system rozliczeń powinien obejmować kwartalne wypłaty dla projektów krótszych niż 12 miesięcy, co wspierałoby lokalną gospodarkę.
5. Zwiększenie współpracy między rządem a samorządami w obszarze kultury poprzez partnerskie podejście do finansowania instytucji kultury. Należy dążyć do stabilizacji liczby instytucji kultury oraz zapewnienia im odpowiednich środków na działalność, co przyczyni się do wzrostu jakości usług kulturalnych.
6. Opracowanie kompleksowej strategii rozwoju terytorialnego, która uwzględni potrzeby lokalnych społeczności oraz potencjał samorządów. Strategia ta powinna być oparta na analizie danych oraz konsultacjach z mieszkańcami, co pozwoli na lepsze planowanie inwestycji i usług publicznych.